اصول طراحي اتاق عمل

اتاق عمل قسمتي از بيمارستان يا مركز درماني است كه براي انجام جراحي در نظر گرفته مي‌شود. اتاق عمل به عنوان يكي از مهم‌ترين مراكز توليد درآمد بيمارستان، قلب تپنده بيمارستان نام گرفته است به گونه اي كه ادامه كار اتاق عمل به طور منظم و  موثر مي‌تواند باعث حفظ بقاي اقتصادي بيمارستان شود. از سوي ديگر تاثير عمده گردش كار در اتاق عمل برروي كاركرد بيمارستان بعضا باعث اصرار به ادامه كار اتاق عمل عليرغم نامساعد بودن شرايط كار و نبودن استانداردهاي لازم توسط مسوولان بيمارستان مي‌شود.

طراحي و محل ساختمان اتاق عمل
يكي از اساسي ترين ملاك‌هايي كه در طراحي و ساخت هر اتاق عمل بايد رعايت شود، كنترلعـفـونـت اسـت. اتـاق‌هـاي عـمل بايد به گونه‌اي طراحي و بنا شوند كه از طرفي انتشار عفونت به داخـل حـوزه جـراحـي را مـانع شوند و از طرف ديگر، سرايت عفونت از اين اتاق‌ها به بخش‌هاي ديگر بيمارستان را جلوگيري كنند.

هنگام طراحي ساختمان اتاق عمل لازم است كـه بـراي قـسـمـت‌هـاي تـميز و آلوده اتاق عمل، محل‌هاي جداگانه و مشخصي در نظر گرفته شود تا نقل و انتقال وسايل لازم به اتاق عمل به راحتي و بدون آلوده ساختن قسمت‌هاي تميز اتاق عمل انجام شود.اتاق عمل در محلي بايد قرار گيرد كه دور از سر و صدا و هياهو باشد و آرامش كامل در مـحـيـط اطـراف حـكـمفرما باشد. نزديك خيابان نباشد تا از سر وصداي وسايل نقليه، آلودگي هوا، رفت و آمد عابرين و .... دور باشد.
معمولا در قسمت‌هايي از بيمارستان كه رفت و آمد زياد است يا جريان هواي سريع و كوران وجود دارد، اقدام به ساختن اتاق عمل نمي كنند، بلكه آن را در قسمتي كه تقريبا وضعيتي مستقل و مجزا دارد، بنا مي‌كنند.
اخيرا سعي مي‌شود كه اتاق عمل  در طبقات  زيرين ساختمان و مجهز به تهويه بنا شود تا بتوان بيماران را به طور سريع و بدون اشكال به آنجا منتقل كرد. همچنين سعي بر اين است كه اتاق عمل تا حد امكان به ساير قسمت‌هاي بيمارستان  نظير بخش‌هاي مركز استريل - اتاق بهبودي- بخش‌هاي جراحي - بخش‌هاي مراقبت‌هاي ويژه- آزمايشگاه - راديولوژي - نزديك باشد.معمولا اتاق بهبودي - اتاق گچ گيري - رختكن پزشكان و پرستاران و نيز يك اتاق عمل كوچك كه در آن بيماران سرپايي تحت عمل جراحي ساده قرار مي‌گيرند، در نزديكي اتاق عمل بنا مي‌شوند. هر كدام از اين اتاق‌ها از طريق درب دوم خود به داخل محدوده اتاق عمل راه مي‌يابند.

رفت و آمد در اتاق عمل

در طراحي صحيح اتاق عمل، رفت و آمد بايد يك طرفه و از داخل به خارج در نظر گرفته شود كه اين امر با ايجاد محدوديت در قسمت‌هاي مختلف امكان پذير است:

قسمت‌هاي مختلف ساختمان اتاق عمل
‌رختكن جراحان
‌رختكن پرستاران
‌اتاق سوپروايزر يا سرپرستار
‌اتاق بيماران سرپايي
‌اتاق پذيرش و انتظار
‌اتاق بهبودي
‌اتاق مخصوص استريل و پكينگ
‌اتاق شستشوي وسايل جراحي
‌اتاق‌هاي نظافت
‌انبار
‌اتاق نگهداري وسايل استريل
‌اتاق بيهوشي
‌اتاق اسكراب
‌اتاق گچ گيري
‌اتاق سيستوسكوپي
‌اتاق نگه داري وسايل بيهوشي
‌اتاق كنفرانس/كلاس درس
‌تعدادي اتاق عمل براي جراحي‌هاي عمومي

تعداد اتاق‌هاي عمل يك بيمارستان
جهت تعيين تعداد اتاق‌هاي عمل مورد نياز، مي‌توان به فرمول 5 درصد اشاره كرد. طبق اين فرمول تعداد اتاق‌هاي عمل بايستي برابر 5 درصد كل تعداد تخت‌هاي جراحي موجود در واحد بيمارستاني باشد.

اندازه‌هاي اتاق عمل
اتاق‌هاي عمل نبايد بي اندازه بزرگ باشد كه وقت زيادي را براي رفت و آمد بگيرند و نه آنقدر كوچك باشند كه باعث آلوده شدن وسايل شوند. يك اتاق عمل چند منظوره براي انجام جراحي‌هاي اورژانسي  و آندوسكوپي 3*6*‌6 متر است.  براي اعمال جراحي قلب يـا جـراحـي‌هـاي بـزرگ كه به تجهيزات بيشتري نياز دارند، تقريبا 60 متر مربع يا بيشتر( 5/6*‌11) متر مورد نياز است.

سقف و ديوارهاي اتاق عمل
ديوارها و سقف اتاق عمل بايد سفت - ضد حريق- ضد آب - بدون درز و بدون انعكاس صدا باشند و به راحتي تميز و شسته شوند. ارتفاع اتاق عمل از كف تا سقف نبايد كمتر از 3 متر باشد. ارتفاع بيشتر(4متر) جهت اتاق‌هاي عمل جراحي قلب باز ، اعصاب كه وسايل مخصوص به سقف وصل مي‌شوند، در نظر گرفته مي‌شود.
ديوارها بايد بدون درز و قابل شستشو باشند . بدون كناره و لبه و طاقچه يا گوشه باشد تا گرد و خاك جمع نشود و راحت تر تميز شود. اگر ديوارها از جنس موزائيك باشند، ممكن است ترك بخورند. ديوارهايي كه توسط مواد وينيلي سفت و محكم پوشانده مي‌شوند ، در عين حالي كه مقاوم هستند ، به آساني تميز مي‌شوند.
نكته قابل توجه در رنگ‌هاي به كار رفته در ديوارهاي اتاق عمل ، عدم براق بودن آن‌ها است. مزيت نيمه مات بودن ديوار اتاق عمل، جلوگيري از خستگي چشم جراح و ساير افراد تيم جراحي در نتيجه انعكاس نور بر روي ديوارها است. سيم كشي برق و لوله كشي‌ها با نهايت دقت و از داخل ديوار انجام گيرد و هيچ روزنه اي به بيرون نداشته باشد.

كف اتاق عمل
بايد غير قابل جذب و از جنس نسوز و ضد جرقه - بدون سر و صدا- ضربه گير- قابل شستشو و مقاوم در مقابل مواد شيميايي باشد و جنس آن طوري باشد كه در اثر ريختن مواد يا داروها رنگ آن را به خود نگيرد و همچنين فاقد مجراي خروج آب باشد. بيشترين كف پوش‌ها از جنس وينيل بدون درز هستند. اگر كف اتاق عمل خيلي سفت يا خيلي نرم باشد، موجب خستگي پرسنل اتاق عمل مي‌شود.

در‌هاي اتاق عمل
فرم درها و طرز قرار گرفتن آن‌ها بايد طوري باشد كه اتاق عمل مستقيما به بيرون باز نشود، بلكه به راهرو يا اتاق ديگري وصل شود. درب‌ها از جنس نسوز و چهارچوب در به اندازه كافي بزرگ باشد. همچنين درب‌هاي اتاق عمل بـايـد داراي شيشه و به قدري پهن باشد كه يك برانكارد و دو نفر حركت دهنده اش به راحتي از آن عبور كنند. در اتاق عمل بايد از دو طرف باز و بسته شود و موقع استفاده، ايجاد سر و صدا نكند.

نور و روشنايي اتاق عمل
بـراي روشنايي اتاق عمل در حالت عادي از چــراغ‌هــاي فـلــورسـنــت سـفـيــد سـقـفــي استفـاده مي‌كنند و در موقع عمل از چراغ‌هاي سياليتيك استفاده مي‌شود. مسئول بيهوشي بايد نور كافي (حـداقـل200پـا- شـمـع) داشـتـه باشد تا به راحتي بتواند رنگ بيمار را مورد بررسي قرار دهد.
بــراي بــه حـداقـل رسـانـيـدن خـسـتـگـي چـشـم پرسنل جراحي، بايد نسبت شدت نور اتاق‌هاي ديگر نسبت به اتاق عمل تقريبا 1 به 3 باشد. اتاق عمل بايد داراي برق اضطراري باشد تا به محض قطع شدن برق شهر خود به خود و در عرض 10 تا 20 ثانيه به طور خودكار روشن شود.

سيستم تهويه اتاق عمل
به دليل اهميت مسئله تهويه هوا در اتاق عمل به علت وجود ميكروارگانيسم ها، بايد سيستمي در اتاق عمل تعبيه شود كه هواي كثيف و آلوده اتاق عمـل را بـه بيـرون هـدايـت كرده و هواي تازه را جايگزين كند.  
اين سيستم، هواي تازه اي را كه از بيرون وارد اتاق عمل مي‌شود فيلتر مي‌كند. اين فيلترها پس از تصفيه هوا ميزان ذرات معلق در هوا را كه ابعادي بزرگ‌تر از 5/0 ميكرومتر دارند به 1 تا 5 عدد در هر فوت مكعب  CM(30/48) كاهش مي‌دهند. در اين سيستم هوا از قسمت بالاي دستگاه تصفيه وارد شده و پس از تصفيه از قسمت پايين آن خارج مي‌شود.  

طرح يا چيدمان تجهيزات پزشكي
ويژگي‌هاي يك طرح كارا
‌فضاي مورد نياز را به حداقل مي‌رساند.
از نيروي انساني آشنا  به نحوه كارا استفاده مي‌كند.
‌تعامل بين سر پرستاران و بيماران را تسهيل مي‌كند.
‌زمان ارائه خدمات را كاهش مي‌دهد.
‌حركات غير ضروري را حداقل مي‌كند.
‌بــراي كـنــار هــم قــرار گــرفتـن تجهيـزات و كاربران، تسهيلاتي را فراهم مي‌كند.
‌اهـداف مـربـوط بـه ايـمـني كاربر و بيمار را تحقق مي‌بخشد.
‌كيفيت ارائه خدمات را ارتقا مي‌دهد.

طرح فيزيكي اتاق عمل جراحي
دربـاره چـگـونـگـي طـراحي و بناي اتاق عمل نظرات وآراي فراوان وجود دارد. طرح و بناي اتاق عمل در همه بيمارستان‌ها يكسان نيست و بـي‌شك بين اتاق‌هاي عمل مختلف متناسب با نيازها و امكانات بيمارستان و نوع بيماران مورد پـذيـرش تـفـاوت‌هـايـي بـه چـشـم مـي‌خـورد ولي هدف اصلي در تمامي اين طرح‌ها افزايش هرچه بـيـشـتـر ايـمـني بيمار و كاركنان اتاق عمل است. اتاق‌هاي عمل بايد به گونه اي طراحي و بنا شود كه از سويي انتشار عفونت به داخل حوزه عمل جراحي را مانع شود و از سويي ديگر از سرايت عفونت اين اتاق‌ها به بخش‌هاي ديگر بيمارستان جلوگيري كند. 

طرح فضاي فيزيكي داخل اتاق عمل
‌به طور كلي فضاي داخلي اتاق عمل داراي چهار منطقه كاملا مشخص است:
‌-مـنـطـقـه‌اي كـه تـمـامي افراد اتاق عمل حق ورود به آن را دارند.
 ‌-مـنـطقه‌اي كه فقط گروه جراحي مي‌تواند وارد شود.
-منطقه اتاق‌هاي عمل جراحي
-مـنـطـقــه فـضــاهــاي فـيــزيـكــي بـعــد از عـمـل جراحي

طرح منطقه اي كه تمام افراد اتاق عمل حق ورود دارند

-بخش ورودي يا Entrance
-پذيرش يا قسمت انتقال بيماران
-مكان كارگران
-رختكن خانم‌ها و آقايان
-انبار اتاق عمل
-محل قراردهي وسايل كثيف و آلوده
-چند اتاق كار

طرح منطقه‌اي كه فقط گروه جراحي مي‌تواند وارد آن شود
اتاق‌هاي عمل، اتاق بيهوشي، اتاق آماده سازي و شستشوي دست‌ها (اسكراب)، اتاق پوشيدن لباس مخصوص عمل جراحي، اتاق آماده سازي وسايل جراحي، انبار و محل نگهداري وسايل مورد نياز اتاق عمل.

طرح منطقه اتاق‌هاي عمل جراحي
 درب اتاق عمل بايد به اندازه كافي عريض باشد تا كار انتقال بيمار از روي برانكارد بخش به برانكارد اتاق عمل به اشكال برخورد نكند. هرچه درب‌هاي اتاق عمل كمتر باشد بهتر است. توصيه مي‌شود بازو بسته شدن درب‌هاي اتاق عمل به طور خودكار انجام گيرد. معمولا اتاق ريكاوري گچ گيري رختكن‌ها و نيز يك اتاق عمل كوچك كه در آن بيماران سرپايي تحت عمل جراحي ساده قرار مي‌گيرند در نزديكي اتاق عمل بنا مي‌شود. اتاق رختكن‌ها در انتهاي راهروي ورودي اول قرار مي‌گيرد. بايد تسهيلاتي نظير توالت دستشويي حمام در محل خارج از قسمت تميز اتاق عمل و متصل به اتاق‌هاي رختكن تعبيه شود. معمولا براي هر 8 تا 10 نفر يك توالت دستشويي و حمام در نظر گرفته شود. ديوار اتاق عمل بايستي به صورت نيمه مات و به رنگ سبز يا آبي روشن و قابل شستشو در نظر گرفته شود. دليل نيمه مات بودن اين است كه از خستگي چشم جراح و ساير تيم جراحي با كنترل انعكاس نور از روي ديوارها جلوگيري مي‌كند. محل اتصال ديوارهاي اتاق عمل بايد طوري ساخته شود كه خاك گير نبوده و شستن و ضد عفوني كردن آن‌ها آسان باشد از جمله اين ديوارها بايد عاري از لبه طاقچه و كنج باشد. ارتفاع اتاق عمل از كف تا سقف نبايد از 3 متر كمتر باشد پوشش سقف بايد از نوع اكوستيك بوده و داراي سطحي صاف و قابل شستشو باشد. كف اتاق عمل بايد ضد الكتريسيته بدون سرو صدا قابل شستشو و مقاوم در برابر مواد شيميايي باشد. كف اتاق عمل بايد فاقد سوراخ مجراي خروج آب باشد زيرا اين مجرا مي‌تواند موجب انتقال و انتشار ميكروب‌هاي بيماري زا شود. لاستيك‌هاي آنتي استاتيك لاستيك‌هاي ضدجرقه اي هستند كه به آن‌ها كربن سياه اضافه شده و معمولا با مارك زرد رنگ Antistatic مشخص  شده اند. لازم است براي مواجهه با قطع شدن برق اتاق عمل داراي سيستم اورژانس روشن يا ژنراتور مجزا از ساير قسمت‌هاي بيمارستان باشد. اتاق اسكراب معمولا بين دو اتاق عمل ساخته مي‌شود. سينك اسكراب بايد به حدي بزرگ باشد تا آب به بيرون نريزد. اتاق عمل بايد حتما مجهز به پريزهاي برق ضد جرقه و به تعداد كافي باشد. لوله كشي سانترال گازهاي طبي براي اتاق عمل بسيار ضروري است. زيرا از تجمع كپسول‌هاي محتوي گازهاي مذكور در اتاق عمل جلوگيري خواهد كرد. اتاق عمل بايد داراي وسايل آتش نشاني بوده و كاركنان اتاق عمل به طرز كار و محل آن‌ها آگاهي كامل داشته باشند.

طرح منطقه فيزيكي بعد از عمل جراحي
اتاق بعد از بيهوشي يا ريكاوري، محل كار يا دفتر كاركنان اتاق عمل، اتاق استراحت كاركنان، اتاق كار بر حسب نياز خاص، اتاق آموزش همراه با ابزارهاي مورد نياز، مكاني براي قرار دادن وسايل اتاق عمل

منابع
1-بـهروزي و خدايار، اصول كار و ايمني در اتاق عمل
2-حسين در گاهي، سازمان و مديريت جامع بيمارستان
3-نـفـيـسـه مـيـرعـبـدالـحسيني، فرين فروزش، مديريت بخش عملياتي جراحي، سمينار درس مديريت
4-مـجيد قشوني، آشنايي با نحوه عملكرد و استانداردهاي دستگاه‌هاي اتاق عمل
.blogfa.com86]managment5[
 .blogfa.com87]stsr6[
] http://www.tebyan.net/7[
]http://www.saor.blogfa.com/8[